Από χθες τα χαράματα ο τρόμος του πολέμου επέστρεψε στην ιστορικά πολύπαθη Ευρώπη και το δίχως άλλο ο Πλανήτης μοιάζει να βαδίζει (ξανά) σε ένα τεντωμένο σχοινί. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία λένε πολλοί ότι γυρίζει βίαια τον Κόσμο στον 19ο αιώνα και στη στρατηγική κουλτούρα και τη θέαση της Ιστορίας που επικρατούσαν τότε στη διεθνή κοινότητα αλλά μάλλον ο Putin δεν φαίνεται να συμμερίζεται ή να ‘‘πολυνοιάζεται’’ για τέτοιες δοξασίες. Πέραν, λοιπόν, από τον περιρρέοντα συναισθηματισμό που αναπόφευκτα προκαλούν τέτοιες τρομακτικά δύσκολες καταστάσεις, θεωρώ απαραίτητη μια ψύχραιμη προσέγγιση επί τη βάσει ορισμένων κομβικής σημασίας και αξίας ερωτημάτων.
Κατά πρώτον, απασχολεί άπαντες το ‘‘γιατί’’. Γιατί η Ρωσία του Putin εισέβαλε στην Ουκρανία; Ποια είναι η γεωπολιτική ερμηνεία της εν εξελίξει στρατιωτικής της επιχείρησης και ποιους διεθνοπολιτικούς στόχους θέλει να πετύχει;
Προσωπικά, έχω την αίσθηση ότι από άποψηΓεωστρατηγικής, με την κίνησή του αυτή ο Ρώσος Πρόεδρος προσπαθεί να δώσει ακόμα μεγαλύτερο βάθος στην εδαφικότητα της σφαίρας ρωσικής επιρροής και να δημιουργήσει μια ουδέτερη ζώνη, μια ζώνη ‘‘γεωπολιτικής αποστασιοποίησης’’ (geopolitical buffer zone) στη νέα γραμμή αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ στην Κεντρική Ευρώπη, μια που θέλει να παρεμβάλλονται ανάμεσα στη Ρωσία και τον ευρωπαϊκό εδαφικό κορμό του ΝΑΤΟ, τρίτα και φίλια προς τη Ρωσία κράτη, όπως η Λευκορωσία, η Ουκρανία και η Μολδαβία (στην οποία η Ρωσία ήδη ελέγχει την Υπερδνειστερία). Με αυτόν τον τρόπο ασκεί τεράστια πίεση σε χώρες όπως η Πολωνία πρωτίστως (η Πολωνία είναι δεδηλωμένα η πιο φιλοδυτική ‘‘ανατολική’’ χώρα), η Σλοβακία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία (ίδετε τον 1ο Χάρτη στο τέλος του κειμένου) ενώ θα έχει και την πραγματιστική πια ευχέρεια να επικεντρωθεί στη συγκέντρωση δυνάμεων στα σύνορα με τις Βαλτικές χώρες, εκεί δηλαδή που οι Δυτικοί έχουν εγκαταστήσει πυραυλικά συστήματα. Εκεί, όμως, οι Ρώσοι νιώθουν ήδη δυνατοί.
Στο άρθρο μου ‘‘To Kanal Istanbul, η Συνθήκη του Montreux και το εξαιρετικά επικίνδυνο παιχνίδι του Erdogan’’ (https://www.neapierias.com/2021/04/kanal-istanbul-montreux-erdogan.html) έγραφα συγκεκριμένα: ‘‘Κατά την άποψη μου μάλιστα, σήμερα η ρωσική άμυνα στον άξονα αυτόν είναι επαρκώς ισχυρή καθότι οι Ρώσοι μέσω των βάσεων τους στο Kaliningrad και λόγω των στρατιωτικών δεσμών τους με τη Λευκορωσία (Belarus) έχουν πρακτικά σχηματοποιήσει μια εκφοβιστική για κάθε ‘‘επιβολέα’’ γεωγραφική δαγκάνα γύρωθεν των ρωσο-εσθονικών και ρωσο-λετονικών συνόρων.
Ειδικότερα, ποντάροντας βεβαίως και στο βάθος της ενδοχώρας της, η Ρωσία έχει αναβαθμίσει την αμυντική της θωράκιση στο Kaliningrad αναπτύσσοντας πυραύλους (συγκεκριμένα τους 9Κ 720 Iskander) που μπορούν να φέρουν πυρηνικές κεφαλές (https://www.reuters.com/article/us-russia-nato-missiles-idUSKBN1FP21Y) και βελτίωσε κατά πολύ τον ηλεκτρονικό εξοπλισμό και το εκεί πολεμικό υλικό της όσον αφορά την αεράμυνα και τη θαλάσσια αντίστασή της, προσθέτοντας μάλιστα 20.000 στρατιώτες στην εκεί πολεμική μηχανή της. Από την άλλη, Ρωσία και Λευκορωσία υπέγραψαν 5ετές πλάνο στρατιωτικής συνεργασίας σύμφωνα με το οποίο θα υλοποιηθούν 160 κοινά projects, με αποτέλεσμα την in rem συνένωση των στρατών τους (https://tass.com/defense/1261783)’’.
Παράλληλα, με τον de facto έλεγχο της Ουκρανίας η Ρωσία αποκτά, συνεπαγωγικά, τον πλήρη και αποκλειστικό έλεγχο στην Αζοφική Θάλασσα (γι’ αυτό και είναι ζωτικής σημασίας για τους Ρώσους να επικρατήσουν στη Μαριούπολη και γύρωθεν αυτής) και βεβαίως μονοπωλεί εξουσιαστικά τις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας, όπου ήδη κατέχει και αξιοποιεί στρατηγικά το ‘‘προπύργιο’’ της Κριμαίας.
Η δε παραπάνω οπτική είναι συλλογιστικά λυσιτελής διότι εξηγεί (ή τουλάχιστον αποπειράται να εξηγήσει ορθολογικώς) το σκοπούμενο αποτέλεσμα της ρωσικής εισβολής. Έτσι, η βαθύτερη ουσία της ρωσικής επίθεσης θεωρώ ότι δεν είναι η κυριαρχική κατάληψη (dominant occupation) της Ουκρανίας, ως χώρας και γεωγραφικής ενότητας, και του λαού της, ούτε η κατά τη χιτλερική νοοτροπία προσάρτησή της (το περίφημο ‘‘Anschluss’’) στη Ρωσική Ομοσπονδία. Ο Putin, όπως ήδη διακοίνωσε, στοχεύει, καταρχάς, στην αποστρατικοποίηση της Ουκρανίας, όχι για να επιφέρει τον ‘‘αμυντικό ευνουχισμό’’ της αλλά για να προσθέσει στον ευρωπαϊκό γεωπολιτικό Χάρτη τη ζώνη ουδετερότητας και εξισορρόπησης, την οποία πιο πάνω ανέφερα, αλλά και επιπρόσθετα στην απομάκρυνση της παρούσας υπό τον Zelensky ‘‘ναζιστικής’’, όπως διατείνεται, κυβέρνησης, έτσι ώστε να εγκαθιδρύσει στη χώρα, με την ανοχή ή απραγία των Δυτικών, ένα πολιτειακό νεόπλασμα ρωσικών προδιαγραφών και σε κάθε περίπτωση ομφαλικά συνδεόμενο με το ρωσικό εθνικό συμφέρον και γεωπολιτικό δόγμα.
Πάντως, μια χρήσιμη για τον Ρώσο Πρόεδρο ‘‘πλατφόρμα γεωπολιτικής συγκρότησης’’ του νέου status quo της περιοχής θα ήταν η υβριδική ομοσπονδιοποίηση (hybrid federalization) της Ουκρανίας, καθώς εκτιμώ ότι αυτή είναι μια μορφή λύσης, στο μυαλό του Putin, και για τις ρωσόφωνες ουκρανικές γεωγραφικές υποδιαιρέσεις της Ουκρανίας, οι οποίες θα μπορούν να λειτουργούν σχεδόν ανεξάρτητα και να υπηρετούν τα οράματα της ρωσικής πολιτικής στο περιφερειακό πεδίο αλλά και για το γεωγραφικό υπόλοιπο της Ουκρανίας, το οποίο θα μπορούσε να είναι τμήμα της Ομοσπονδίας, έχοντας σαφώς φιλορωσικές ηγεσίες τουλάχιστον μέχρι τον μεσοπρόθεσμο ορίζοντα.
Εν τέλει, θυμίζω ότι στο μεγάλο ‘‘γιατί’’ της ρωσικής εισβολής ίσως αποστομωτικά απαντούν αυτά που παντελώς πρόσφατα (ίσως και ‘‘προφητικά’’) είχα επισημάνει στο άρθρο μου ‘‘H Heartland, η Rimland και η φιλοδοξία Κίνας και Ρωσίας για παγκόσμια επικράτηση’’ (https://eptanews.gr/apopsi/i-quot-heartland-quot-i-quot-rimland-quot-kai-i-filodoxia-kinas-kai-rosias-gia-pagkosmia-epikratisi-toy-christoy-gkoygkoyrela/): ‘‘Παρεμπιπτόντως, μια που η παγκόσμια Κοινότητα αγωνιά ‘‘σύγκορμη’’ τούτες τις ώρες για τις εξελίξεις στο λεγόμενο ‘‘Ουκρανικό Ζήτημα’’, εννοεί κάποιος, αν μελετήσει και υιοθετήσει τις νοητικές συλλήψεις του Mackinder, πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η ευρισκόμενη γεωγραφικά στο κέντρο της Ανατ. Ευρώπης, Ουκρανία, για την εξουσίαση της ‘‘Heartland’’ και κατ’ επέκταση για την επικυριαρχία στην ‘‘παγκόσμια νήσο’’ και σ’ ολάκερο τον Πλανήτη. Δια ταύτα, αν υπάρξει εκεί πολεμική σύρραξη, ενδέχεται να μετατραπεί ακόμα και σε παγκόσμια ανάφλεξη’’.
Ένα δεύτερο κρίσιμο ερώτημα αφορά το χρονικό momentum εκδήλωσης της ρωσικής επίθεσης, καθώςo Χρόνος πάντα βαθαίνει και ουσιαστικοποιεί την παραμετροποίηση της Γεωπολιτικής.
Αυτό που πρώτα οπωσδήποτε θέλω να τονίσω (πριν προσπαθήσω να ερμηνεύσω το χρονικό σημείο της συγκεκριμένης απόφασης του Putin) είναι το γεγονός ότι στο συλλογικό ταυτοτικό θυμικό των Ρώσων η Ουκρανία έχει ιδιαίτερη θέση, ιδιαίτερα καθόσον το Κίεβο θεωρείται η πατρογονική κοιτίδα των Ρως (ίδετε τον 2ο Χάρτη στο τέλος του κειμένου). Ο σύγχρονός μας Βλαδίμηρος, συνεπώς, ίσως πρεσβεύει ότι η ‘‘δημιουργία της Ουκρανίας’’ το 1922 ήταν ένα τεράστιο λάθος ενός άλλου…ιστορικού Βλαδίμηρου (εννοώ τον Λένιν)! Στο μνημειώδες άρθρο του, άλλωστε (‘‘On the Historical Unity of Russians and Ukrainians’’, ίδετεhttp://en.kremlin.ru/events/president/news/66181) πέρσι τον Ιούλιο αλλά και σε συνεντεύξεις του (http://en.kremlin.ru/events/president/news/61057) ο Ρώσος ηγέτης δεν είναι καθόλου τυχαίο, θαρρώ, ότι υποστήριζε πως Ρώσοι και Ουκρανοί είναι όχι απλά ένας λαός αλλά στην ουσία ένα έθνος.
Υπό αυτήν την ιστορική και στρατηγική συλλογιστική, το όραμα της ‘‘Novorossiya’’ (Νέας Ρωσίας), που παραπέμπει (στις) και επιζητεί τις παλιές καλές τσαρικές εποχές, το Χάρκοβο, το Λουγκάνσκ, το Ντονέτσκ, η Χερσώνα, το Νικολάγιεφ, η Μαριούπολη και η Οδησσός (πόλεις και περιοχές που παραχωρήθηκαν στην Ουκρανία τη δεκαετία του 1920 από τη σοβιετική κυβέρνηση), είναι τα δοξασμένα από τον Ποτέμκιν και την Μεγάλη Αικατερίνη τοπωνύμια που η Ρωσία θέλει ξανά να ανακτήσει και ‘‘θερμάνει’’ ξανά στη δική της αγκαλιά!
Οι Ρώσοι, λοιπόν, δεν ξέχασαν ποτέ την Ουκρανία. Και ας πέρασε ένας αιώνας ανεξαρτησίας τους. Εξάλλου, όπως είπε κάποτε, την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, ο άλλοτε Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Dean Acheson, η Ρωσία χωρίς την Ουκρανία είναι σαν ‘‘την Άνω Βόλτα (είναι η σημερινή Μπουρκίνα Φάσο) με πυραύλους’’. Η Ρωσία όμως με την Ουκρανία, όπως εκτίμησε ο τότε Αμερικανός αξιωματούχος, είναι ένα εντελώς διαφορετικό ‘‘στρατηγικό θηρίο’’.
Τώρα, λοιπόν, ο έμπειρος και ευφυής Ρώσος Πρόεδρος, εγκαταλείποντας τις ‘‘αβροφροσύνες’’ (και όπως θα πω αμέσως παρακάτω και το διεθνές δίκαιο) έκρινε ότι ήταν η πραγματική ευκαιρία. Τώρα, που στα μάτια του η Δύση μοιάζει αδρανής, ασυνεννόητη ή τελούσα ακόμη και σε αποδομητική ιστορική κατιούσα. Ο Putin μέτρησε τις αντιδράσεις των Δυτικών, τον χρόνο ανταπόκρισης και το βάθος των τοποθετήσεων τους και είδε ότι δεν θα ενεπλέκετο σε πολεμική σύρραξη μαζί τους παρά μόνο με τους στρατιωτικά σαφώς πιο αδύναμους Ουκρανούς. Ασφαλώς και γνώριζε ότι θα είχε να αντιμετωπίσει τις κυρώσεις, οικονομικού κυρίως χαρακτήρα, του Δυτικού bloc και των θεσμικών σχηματισμών του αλλά στο προσεκτικό ‘‘ζύγιασμα’’ αφενός αυτών που θα πετύχαινε με την εισβολή στην Ουκρανία και αφετέρου αυτών που θα υφίστατο μετά βεβαιότητας η Ρωσία μετά από ένα τέτοιο εγχείρημα όχι μόνο αμφισβήτησης αλλά και καταπάτησης της εθνικής κυριαρχίας της Ουκρανίας, εκτίμησε ότι η Ρωσία και θα νικήσει αλλά και θα αντέξει!
Κατά τρίτον, έχει κάποιο έρεισμα στη διεθνή νομιμότητα η στρατιωτική πρωτοβουλία της Ρωσίας; Υπάρχει, μήπως, διεθνοπολιτική κάλυψη που να δικαιώνει την επέμβασή της στην Ουκρανία;
Ο Putin επικαλέστηκε ότι δεν τηρήθηκαν από την πλευρά της Ουκρανίας οι Συμφωνίες του Minsk του 2014 και 2015 (εγώ θα έλεγα ιδίως το ‘‘Minsk II’’), αλλά και υπαινίχθη ότι οι Δυτικοί όχι μόνο διαλογικά δεν ανταποκρίθηκαν αλλά και περιφρόνησαν από πάνω το από 17-12-2021 ρωσικό σχέδιο για τη σύναψη Συνθήκης μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ, έτσι ώστε να μην αναπτύσσονται δυνάμεις του ΝΑΤΟ στο χωροθετικό περίγραμμα του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Ωστόσο, είναι προφανές, φρονώ ακόμα και σε αδαείς ή έστω σε ανθρώπους που δεν έχουν νομική κατάρτιση, ότι η συμπεριφορά του εν προκειμένω είναι ξεκάθαρα προσχηματική. Το άρθρο 2§4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών απαγορεύει με απόλυτη γραμματική ευκρίνεια την απειλή ή τη χρήση οποιασδήποτε μορφής βίας, πόσο μάλλον πολεμικής, κατά της εδαφικής ακεραιότητας και της πολιτικής ανεξαρτησίας οποιουδήποτε συντεταγμένου και διεθνώς αναγνωρισμένου κράτους ή οποιαδήποτε εχθρική επιβολή που είναι ασύμβατη με τις πανανθρώπινες αξίες που αποτυπώνονται στον εν λόγω Χάρτη.
Περαιτέρω, με το λεγόμενο Μνημόνιο της Βουδαπέστης του 1994, η Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν να σέβονται την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας σε αντιστάθμισμα της επιστροφής του πυρηνικού οπλοστασίου των Ουκρανών στους Ρώσους ενώ στη Συνθήκη Ειρήνης, Συνεργασίας και Εταιρικής Σχέσης του 1997, Ρωσία και Ουκρανία επαναβεβαίωσαν διεθνώς την κοινή δέσμευσή τους να αλληλοσέβονται την εδαφική ακεραιότητα ο ένας του άλλου και το απαραβίαστο των μεταξύ τους συνόρων!
Η ρωσική εισβολή, λοιπόν, είναι απαράδεκτη και προεξεχόντως κατακριτέα από απόψεως διεθνούς δικαίου, παραμένει, ωστόσο, όπως θεωρώ, μια απολύτως ωμή προβολή (της ρωσικής) ισχύος, η οποία για ακόμη μια φορά επαληθεύει την αποσταγμένη από τα βάθη της ανθρώπινης Ιστορίας παραδοχή ότι το δίκαιο του ισχυρότερου είναι ίσως το πιο διαχρονικό και ακαταμάχητο, δυστυχώς πολλές φορές,… ‘‘δίκαιο’’.
Κατά τέταρτον, αναρωτιέται κάποιος αν η διακεκηρυγμένη από παγκόσμιους ‘‘παίκτες’’ εισέλευση στην πολυπολικότητα και η μετάβαση σε ένα Κόσμο πολλαπλασιασμού των κέντρων και διακρατικών πυρήνων διεθνούς ισχύος συνεπάγεται ενίσχυση του αναθεωρητισμού και συνιστά ‘‘πηγή’’ για την αναμόρφωση των περιφερειακών ή και παγκόσμιων σχέσεων και του status quo. Είναι η συγκεκριμένη ρωσική συμπεριφορά ‘‘ιστορική βουκέντρα’’ για την Κίνα και την Τουρκία για να προχωρήσουν άμεσα στην πρακτική υλοποίηση ρεβιζιονιστικών αντιλήψεων, ακόμα και αν αυτές προϋποθέτουν ή και απολήγουν σε μερική ή ολική αποστέρηση της εθνικής κυριαρχίας ή των κατά το διεθνές δίκαιο κυριαρχικών δικαιωμάτων όμορων κρατών;
Έχω την άποψη ότι η ρωσική εισβολή θα μπορούσε να εκληφθεί από δυνάμεις που διακατέχονται από τάσεις παγκόσμιου ή και περιφερειακού ηγεμονισμού ως άρρητο μήνυμα προς έναν επανακαθορισμό των διαδιεθνικών συσχετισμών και ισορροπιών που ενδεχομένως να στυλώνεται και σε ένα επανασχεδιασμό ακόμα και διακρατικών συνόρων σε ορισμένες περιπτώσεις. Η πολυπολικότητα, ως οικουμενική ‘‘συστημικότητα’’ πια, και η ανάδειξη νέων δομικών συνασπισμών εξουσιαστικής ισχύος είναι πιθανό να ευνοήσει γενικά ‘‘γεωπολιτικούς αναδασμούς’’ ή έστω και τοπικές ή σποραδικές ανακατατάξεις.
Το ιστορικό παράδειγμα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας στη δεκαετία του 1930, κατά την οποία οι δύο συγκεκριμένες δυνάμεις, με έναν άρρητο παραλληλισμό διεθνούς συμπεριφοράς, ξεκίνησαν να αποπειρώνται την ανατροπή στα περιφερειακά γεωπολιτικά τους πεδία, είναι ένα παράδειγμα που προσωπικά με ‘‘ανατριχιάζει’’. Κίνα και Τουρκία θεωρώ ότι κάνουν σκέψεις για το χωροχρονικό ευνοϊκό υπόβαθρο όσον αφορά την περιφερειακή παρεμβατικότητα, που ίσως ακόμη οδηγεί σε ανατροπές και αναπλάσεις, ωστόσο, εκτιμώ ότι οι Κινέζοι θα περιμένουν να ‘‘δουν’’ περισσότερα δεδομένα από την κατάληξη του ‘‘ρωσικού εγχειρήματος’’ ενώ οι Τούρκοι, πριν και πάνω από όλα, θα πιεστούν, και ίσως αυτή τη φορά έντονα και ασφυκτικά, για να επιλέξουν αν θα συμπορευτούν με τη Δύση ή θα να αναζητήσουν ‘‘άλλες προοπτικές και ατραπούς’’. Ίδωμεν….
Κατερίνη, 25/2/2022
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΓΚΟΥΡΕΛΑΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ
LLM IN INTERNATIONAL COMMERCIAL LAW
LLM IN EUROPEAN LAW
Cer. LSE in Business, International
Relations and the political science
