«Ο πολιτισμός μας κάνει ένα ανόητο λάθος όταν διατηρεί αποστάσεις μεταξύ επιστήμης και ποίησης: και τα δύο είναι εργαλεία με τα οποία μπορούμε να δούμε καλύτερα την πολυπλοκότητα και την ομορφιά του κόσμου» γράφει ο Ιταλός θεωρητικός φυσικός και συγγραφέας Carlo Rovelli.
Ο Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει πως «‘Ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο, απλώς, σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη. Τα φυσικά στοιχεία, οι βράχοι, τα δένδρα, οι θάλασσες, που φλέγονται κάτω από τον ίδιο ήλιο και κατοικούνται από τις ίδιες υπερφυσικές δυνάμεις.»
Τόσο ο ποιητής όσο κι ο επιστήμονας έχουν ως αντικείμενο πραγμάτευσής τους τον άνθρωπο και τη Φύση. Κινητήρια δύναμή είναι ένα «γιατί» μια εσωτερική ανάγκη αναζήτησης.
Γη και δημιουργία ενός τόπου . . . διάλογος ενός λαού με το περιβάλλον . . . η γεωλογική δημιουργία του Αιγαίου ακολουθώντας την πορεία της “Γένεσις” του “Άξιοn Εστί” του Ελύτη, ποίηση, μύθος, φιλοσοφία και επιστημονική προσέγγιση είναι το αντικείμενο αυτού του βιβλίου.
Ένα χρέος πρέπει να βαραίνει κάθε ολοκληρωμένο επιστήμονα. Περισσότερο από κάθε άλλη φορά σήμερα, στην εποχή της γνώσης και της πληροφορίας, ο σημερινός επιστήμονας είναι πλέον ανάγκη να στοχάζεται πάνω στην ειδικότητά του, αλλά και πέραν αυτής, για τις νέες ιδέες που απορρέουν από την επιστήμη του, για παλιά και νέα προβλήματα που απασχολούν την ανθρώπινη σκέψη. Είναι πολύ σημαντικό να δώσουμε στον κόσμο την ευκαιρία να αποκτήσει τις εμπειρίες από τις προσπάθειες της επιστημονικής έρευνας.
Βιογραφικό Σημείωμα:
Ο Σπύρος Παυλίδης είναι Ομότιμος Καθηγητής Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πτυχιούχος των τμημάτων Φυσιογνωσίας (1973) και Γεωλογίας (1978), με μεταπτυχιακό κύκλο σεμιναρίων στη Γαλλία και Διδακτορική Διατριβή στη Νεοτεκτονική Γεωλογία (1985). Παρακολούθησε εκπαιδευτικά-ερευνητικά προγράμματα σε ΗΠΑ (Ρήγμα Αγίου Ανδρέα), Βρετανία, Ισπανία, Ιταλία, Κίνα, Σουηδία, Ταϊβάν και Ιαπωνία. Επιστημονικός Συνεργάτης στο Σεισμολογικό Σταθμό του Εργαστηρίου Γεωφυσικής του Α.Π.Θ, ενώ από το 1986 έως το 2018 υπηρέτησε όλες τις βαθμίδες Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού στο Τμήμα Γεωλογίας του Α.Π.Θ. και ως Καθηγητής Νεοτεκτονικής – Παλαιοσεισμολογίας.
Διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Γεωλογίας (2007-2011), Κοσμήτορας της Σχόλης Θετικών Επιστήμων (2010-2014), καθώς και Πρόεδρος της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας (2016-2021). Σήμερα είναι Πρόεδρος του ΔΣ του Αριστοτελείου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Θεσσαλονίκης μέλος και του ΔΣ του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου της Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ).
Είναι επίσης μέλος πολλών ελληνικών και διεθνών επιστημονικών ενώσεων.
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι: Νεοτεκτονική – Σεισμοτεκτονική – Παλαιοσεισμολογία – Αρχαιοσεισμολογία, Ηφαιστειοτεκτονική, Γεωδυναμική, Θαλάσσια Σεισμικά Κύματα (Tsunami), Σεισμικά Ρήγματα του Ελλαδικού χώρου, Αλβανίας, Βουλγαρίας, Ιταλίας, Κίνας, Τουρκίας, καθώς επίσης Ιστορία, Φιλοσοφία, και Διδακτική των Γεωεπιστημών.
Έχει συγγράψει τρία πανεπιστημιακά εγχειρίδια: «Νεοτεκτονική» (σε συνεργασία με τον Καθηγ. Δ. Μουντράκη, University Studio Press 1986), «Γεωλογία των Σεισμών» (University Studio Press,2003/2016) και «Το Γεωσύστημα “ΓΑΙΑ”, κατανοώντας τη δομή και λειτουργία του πλανήτη μας» (σε συνεργασία με τον Αναπλ. Καθηγητή Αλ. Χατζηπέτρο, Liberal Books 2018). Δημοσίευσε επίσης δύο εκλαϊκευμένα επιστημονικά βιβλία: «ΠΑΝ-ΓΑΙΑ, μια διαφορετική βιο-γεωλογική διαδρομή στον πλανήτη Γη», (Leader Books 2007) και «Χρόνια Πολλά ΔΑΡΒΙΝΕ» (σε συνεργασία με τον Καθηγητή Χ. Χιντήρογλου, University Studio Press, 2013).
Αναλυτικός πρόλογος του συγγραφέα
«“Τα θεμέλιά μου στα βουνά…” η δημιουργία του ελλαδικού χώρου» Μια γεωλογική προσέγγιση, από τον πόνο του νου του Ξενοφάνη Κολοφώνιου μέχρι το «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» του Οδυσσέα Ελύτη Αιγαίο, ψυχή λαού. «Ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο, απλώς, σύνολο γης, φυτών και υδάτων», είναι «…η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη», κατά τον Ελύτη.
«Τα φυσικά στοιχεία. Οι βράχοι, τα δένδρα, οι θάλασσες, που φλέγονται κάτω από τον ίδιο ήλιο και κατοικούνται από τις ίδιες υπερφυσικές δυνάμεις», είναι η ψυχή αυτού του τόπου. Μήπως λοιπόν η (αυτό)
καταστροφή μας συνίσταται ακριβώς σε αυτή την άρνηση της ψυχής να εκφραστεί;
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
«Ο πολιτισμός μας κάνει ένα ανόητο λάθος όταν διατηρεί αποστάσεις μεταξύ επιστήμης και ποίησης: και τα δύο είναι εργαλεία με τα οποία μπορούμε να δούμε καλύτερα την πολυπλοκότητα και την ομορφιά του κόσμου». Carlo Rovelli
Διαβάζοντας ένα ενδιαφέρον βιβλίο εκλαϊκευμένης Φυσικής, «Η Πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται», του καθηγητή θεωρητικής Φυσικής Κάρλο Ροβέλλι, ανακάλυψα βαθιά μέσα στις σελίδες του την παραπάνω φράση, όταν προσπαθούσε να εξηγήσει την τρισδιάστατη-σφαίρα του Κόσμου του Αϊνστάιν, παραλληλίζοντάς τη με την αναπαράσταση του σύμπαντος του μεγάλου ποιητή Δάντη από τη «Θεία Κωμωδία». Ο μεγάλος Ινδός νομπελίστας (1913) λογοτέχνης και φιλόσοφος Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ (Rabîndranâth Tagore, 1861-1941), δεν ήταν μόνο ποιητής, προσπάθησε να ασχοληθεί και με τις επιστήμες και να τις συνδέσει με την ποίηση, όπως ο ίδιος τονίζει: «Με τη δύναμη της θέλησης, ο άνθρωπος αλλάζει τον εαυτό του. Με τη δύναμη της αγάπης αλλάζει τους άλλους.
Με τη δύναμη της σκέψης αλλάζει τον κόσμο», για τί «αν κλείσεις την πόρτα σε όλα τα λάθη, η αλήθεια θα μείνει απ’ έξω». Ο Ταγκόρ είχε καταλάβει ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε το ενορατικό απ’ το λογικό, τα μαθηματικά και τη φυσική απ’ την ποίηση. «Το πνεύμα
εξελίσσεται, καθώς γυρεύει το ανείπωτο», «Η φαντασία είναι πιο σημαντική απ’ τη γνώση, γιατί η γνώση έχει όρια». Ο Διονύσιος Σολωμός προείπε ότι πορευόμαστε «με λογισμό και μ’ όνειρο». Στο πνεύμα αυτό παραμένουν φιλοσοφικά κειμήλια οι συναντήσεις του Ταγκόρ με
τον άνθρωπο που καθόρισε τη Φυσική στον εικοστό αιώνα, τον Άλμπερτ Αϊνστάιν (1879- 1955). Ο δημοσιογράφος που κατέγραψε την πρώτη τους συζήτηση γράφει: «Ήταν πολύ ενδιαφέρον να τους βλέπεις μαζί. Τον Τα γκόρ, τον ποιητή, με το κεφάλι του διανοούμενου, και τον Αϊνστάιν, τον διανοούμενο, με το κεφάλι του ποιητή… Σ’ έναν παρατηρητή φαίνονταν
σαν δυο πλανήτες, απασχολημένοι σε φιλική κουβεντούλα». Ενώ Οι New York Times είχαν δημοσιεύσει μια φωτογραφία τους, με υπότιτλο: «Ένας μαθηματικός κι ένας μύστης συναντιούνται στο Μανχάταν».
Ένα άλλο βιβλίο ποίησης, της ύστερης αρχαιότητας, που συνδυάζει την ποίηση με την επιστήμη, είναι εκείνο του Λατίνου ποιητή Λουκρήτιου (94-55 π.Χ.), «Περί της φύσεως των πραγμάτων» (De rerum natura), με τους 7.413 δακτυλικούς εξάμετρους στίχους, το οποίο έχει ποιητικό, φιλοσοφικό και επιστημονικό ενδιαφέρον, αφού προσπαθεί να μεταγγίσει και να εκλαϊκεύσει την επιστήμη της εποχής του (57 π.Χ.), απλουστεύοντας τα διδάγματα του Επίκουρου, αλλά και του Δημόκριτου. «Το υπέροχο έργο του Λουκρήτιου δεν θα χαθεί, παρά μόνο όταν ο κόσμος ο ίδιος πεθάνει», κατά τον Οβίδιο. «Ο τρόμος και η θλίψη του πνεύματος πρέπει να διασκορπισθούν, όχι από τις ακτίνες του ήλιου, αλλά από την όψη και τον νόμο της φύσης». Ο Λουκρήτιος εξυμνεί τα άτομα, τα στοιχειώδη συστατικά της ύλης, τη θάλασσα και τον ουρανό, τη φύση και τη μάνα γη, με μια αίσθηση ηρεμίας και γαλήνης. Εκφράζει με έξοχους στίχους φιλοσοφικά ερωτήματα, νέες επιστημονικές ιδέες για την εποχή του, εκλεπτυσμένα επιχειρήματα: «Τα μάτια σου διαπέρασαν την καρδιά μου, για να ξυπνήσουν την αδρανή σκέψη μου», «όπου συναίσθημα και ακριβή λογική (ratio) εναλλάσσονται στη φύση του ανθρώπου». Τόσο ο ποιητής, όσο κι ο επιστήμονας έχουν ως αντικείμενο πραγμάτευσής τους τον άνθρωπο, ως βιολογικό και κοινωνικό ον, τη ζωή και ευρύτερα τον κόσμο ολόκληρο, τη Φύση και τη φύση μας. Κινητήριά τους δύναμη είναι ένα «γιατί», μια εσωτερική ανάγκη αναζήτησης, η οποία οδηγεί σε στοχασμό, δημιουργία και τελικά ευδαιμονία, με την επικούρειά της σημασία. Σύμφωνα με τον σύγχρονό μας φιλόσοφο Κώστα Αξελό (1924-2010), Ποίηση και Φιλοσοφία «εδράζονται στο ανθρώπινο όλον, στο συναίσθημα, στην αγωνία για τον διπλανό. Ο ποιητής διαλογίζεται με τον εαυτό του, με τον άλλο, με την κοινωνία, αλλά με έναν ιδιάζοντα, κατά περίπτωση, τρόπο. Και μέσα από αυτόν τον διάλογο, Ποιητής και Φιλόσοφος προσεγγίζουν την αλήθεια, την αναζητούν, χωρίς να κρύβουν την αγωνία αυτής της αναζήτησης». Η αντιμετώπιση της φιλοσοφίας μηχανιστικά, ως έργο μόνον της λογικής, απομακρυσμένο από το συναίσθημα, το οποίο προϋποθέτει η ύπαρξη της ποίησης, δεν επιτρέπει την κατανόηση της πραγματικότητας. Και συνεχίζει ο Αξελός: «Οι μεγάλοι φιλόσοφοι (και επιστήμονες), οι μεγάλοι στοχαστές όπως ο Ηράκλειτος, ο Πλάτων, ο Χέγκελ, ο Νίτσε, ο Χάιντεγκερ, είχαν συγχρόνως και μεγάλο ποιητικό άνοιγμα. Στην κορυφή της δοκιμής ενός έργου, η ποιητικότητα συναντάει τη στοχαστικότητα». Ο ιδανικός επιστήμονας σκέφτεται σαν ποιητής. «…Υπάρχουν δύο τρόποι διαφορετικοί να παρατηρεί κανένας τη φύση…» μας μιλά ο Ελύτης με τους στίχους του, ενώ ο Σεφέρης «…πιστεύ(ει) πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε;» (Γ. Σεφέρης, από την ομιλία του στην απονομή του βραβείου Νόμπελ, Στοκχόλμη, 1963). Η ποίηση είναι η δεύτερη πραγματικότητα του νου. Η ποίηση δεν υποκαθιστά τη φιλοσοφία, ούτε την επιστήμη. Δείχνει έναν άλλο δρόμο, ανασυνθέτει από μικρά και ταπεινά στοιχεία μεγάλες εικόνες του κόσμου, της ζωής και του ανθρώπου. Είναι πολύ συνοπτική και συνεκτική. Προτρέπει και πολλές φορές προκαλεί με δυνατές πυρακτωμένες λέξεις. Χωρίς ποίηση, η περιγραφή μας είναι απλά μια βουβή εκτύλιξη φυσικών φαινομένων. Η ποίηση και η τέχνη γενικότερα έχουν άλλα εργαλεία για να εκφραστούν. Η τέχνη ποτέ δεν θέλησε να αναπαραστήσει την πραγματικότητα και τον κόσμο έτσι όπως είναι. «Και τον κόσμο αυτόν ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαμβάνεις» (να τον μεταλαμβάνεις) κατά τον Ελύτη. «Δεν θα βρεις την ποίηση πουθενά, αν δεν κουβαλάς κάποια μαζί σου» (Τζόζεφ Ζουμπέρ, Joseph Joubert, 1754- 1824). Η σχέση του ποιητή με την εποχή του και τη Φύση είναι βιωματική, και οι προσεγγίσεις του προσωπικές, ενώ επιδέχονται πολλές ερμηνείες. Η ποίηση που αναφέρεται σε προσωπικές εξομολογήσεις είναι κάτι διαφορετικό και δεν αφορά αυτό το κείμενο, αντίθετα, μας ενδιαφέρει η διαισθητική ποίηση που διερευνά τη φύση του κόσμου μας, ως μια διαφορετική προσέγγιση. Μια τέτοια προσέγγιση επιχειρείται στη συνέχεια, για να κατανοηθεί η δημιουργία και φύση του κόσμου μας, μα πάνω απ’ όλα η γεωλογική δημιουργία του τόπου μας, του Αιγαίου, με τα βουνά και τις θάλασσές του. Το «ανά χείρας» βιβλίο στηρίζεται σε ένα μεγάλο τμήμα του στην έκδοση «ΠΑΝ-ΓΑΙΑ, μια διαφορετική βιογεωλογική διαδρομή στον πλανήτη Γη», του 2007 (Leader Books), ενσωματώνοντας υλικό του, αναμορφώνοντας και επεκτείνοντας το περιεχόμενό του. Επίσης στο άρθρο μου «…“Τα θεμέλιά μου στα βουνά”… η δημιουργία του ελλαδικού χώρου και οι αγώνες των Ελλήνων, μια γεωλογική προσέγγιση κυρίως του ποιήματος “ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ” του Οδυσσέα Ελύτη», Πάπυροι, Τόμος 2, (2013), ως μια μικρή συνέχεια της θαυμάσιας ανάλυσης του «Άξιον Εστί του Ελύτη» από τον Τάσο Λιγνάδη (1980), καθώς και στο βιβλίο «Η Συνείδηση της Πετραίας Γης» του Μανώλη Γλέζου (Εκδόσεις Τυποθήτω-Δάρδανος, 1997). Τα πονήματα αυτά υπήρξαν η αφορμή για να γίνει μια πιο διεισδυτική προσέγγιση ποίησης, μύθου, διαχρονικής φιλοσοφίας και γεωεπιστημών, μια μείξη λέξεων των ποιητών μας, με τη συμπυκνωμένη, υπερβατική, γλαφυρή προσέγγισή τους, με την εκλαϊκευμένη επιστημονική, αλλά ακριβολόγα σημερινή γνώση. Η πεζή επιστημονική γλώσσα, όσο απλή και αν είναι, έχει ανάγκη την ποιητική, όπου εναλλάσσονται κι οι δυο τους στο κείμενο, προσπαθώντας να αλληλοσυμπληρωθούν και να δέσουν, στο βαθμό που το πετυχαίνουν. Ένα χρέος πρέπει να βαραίνει κάθε ολοκληρωμένο επιστήμονα. Περισσότερο από κάθε άλλη φορά σήμερα, στην εποχή της γνώσης και της πληροφορίας, ο σημερινός επιστήμονας είναι πλέον ανάγκη να στοχάζεται πάνω στην ειδικότητά του, αλλά και πέραν αυτής, για τις νέες ιδέες που απορρέουν από την επιστήμη του, για παλιά και νέα προβλήματα που απασχολούν την ανθρώπινη σκέψη. Να μπορεί να βλέπει το δένδρο και το δάσος. Πρέπει να επικοινωνεί με το ευρύ κοινό, γιατί αν δεν το κάνει, θα το κάνουν οι πολέμιοι της επιστήμης, που δυστυχώς εξακολουθούν να υπάρχουν, και ακόμα χειρότερα οι διαστρεβλωτές της έγκυρης γνώσης στα πλαίσια της παρα-επιστήμης ή ψευδο-επιστήμης και των ψευδών ή παραποιημένων πληροφοριών, που μας κατακλύζουν σήμερα. Τις νέες επιστημονικές γνώσεις και τους προβληματισμούς θα τις κρίνει ως σημαντικές ο ίδιος ο επιστήμονας, για να τις μεταβιβάσει στον σύγχρονο σκεπτόμενο άνθρωπο όσο πιο απλά και κατανοητά μπορεί, αλλά όχι απλούστερα. Εμπλουτισμός μόνο με αξιόλογες τεχνικές γνώσεις του κλάδου του είναι το ζητούμενο και ο ασφαλής δρόμος ανάπτυξης της επιστήμης, αλλά μόνο αυτές δεν αρκούν στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης έννοιας της επιστήμης. Απαιτούνται απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα, που απασχολούσαν ανέκαθεν την ανθρωπότητα. Χρειάζονται πάντα νέοι προβληματισμοί πάνω στα διαρκώς ανανεωνόμενα συμπεράσματα της επιστήμης μέχρι τα όριά τους, ώστε να αποκαλύπτεται η πλήρης και ουσιαστική σημασία τους. Η επιστημονική εξειδίκευση για την κατανόηση της φύσης ήταν και είναι απαραίτητη, κυρίως για να υπηρετήσει την τεχνολογία και τις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες, αλλά εξίσου αναγκαία είναι η φιλοσοφική της προσέγγιση με την ποίηση για μια πιο ουσιαστική και ολοκληρωμένη αναζήτηση. Καθώς και το σπουδαιότερο, «είναι ευκολότερο να διασπάσεις ένα άτομο παρά να ξεπεράσεις μια προκατάληψη», – 15 – τα παγιωμένα στερεότυπα στον ανθρώπινο νου, γι’ αυτό αξίζει αυτή η προσπάθεια. Ο λόγος του Άλμπερτ Αϊνστάιν διατηρεί ακέραιο το νόημά του: «Είναι πολύ σημαντικό να δώσουμε στον κόσμο την ευκαιρία να αποκτήσει τις εμπειρίες από τις προσπάθειες της επιστημονικής έρευνας. Δεν αρκεί να απευθύνεται ο καθένας μας στους λίγους ειδικούς κάθε τομέα της επιστήμης. Όταν περιορίζουμε τη γνώση σε μια μικρή ομάδα, οδηγούμε σε νέκρωση το φιλοσοφικό πνεύμα του λαού μας κι αυτό συνεπάγεται πνευματική πενία». Σπύρος Παυλίδης Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2022
Ο ΔΥΝΑΜΙΚΌΣ ΜΑΣ ΠΛΑΝΗΤΗΣ. ΒΟΥΝΆ, ΣΕΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ «… τα χωρίς εκμαγείο βουνά πού βγάζουν απαράλλαχτες όψεις του αιωνίου», «…τα θεμέλιά μου στα βουνά…» (Ελύτης) Πριν δούμε τον τρόπο δημιουργίας των βουνών στη Γη και ειδικότερα τα βουνά της πατρίδας μας, τις βουνοκορφές των νησιών και τα βάθη των θαλασσών της, ας εξοικειωθούμε με μερικές βασικές έννοιες της γεωλογίας για τη δυναμική και κινητικότητα αυτού του πλανήτη
Το Αιγαίο και τα βουνά της Ελλάδας. Σ’ ολόκληρο το Άξιον Εστί διάχυτη είναι η ποιητική αναφορά στο Αιγαίο, με την έννοια ολόκληρου του ελλαδικού χώρου, και στη δημιουργία του. Χώρος, γη και θάλασσα, που ξεπηδά ως τοπίο και ψυχή των ανθρώπων που το κατοίκησαν και στους στίχους των περισσότερων ποιητών μας, που το ύμνησαν. Ίσως όλα τα προηγούμενα κεφάλαια να είναι μια πολύ εκτεταμένη εισαγωγή, για να γίνει τελικά πιο κατανοητή η δημιουργία του Αιγαίου ως γεωλογική διεργασία, αυτού του τόπου με τα πολλά βουνά, τις ορθοπλαγιές, τις κοιλάδες και πεδιάδες, δουλεμένες με ιδρώτα και αίμα, τις ακρογιαλιές, τις ρηχές και πολύ βαθιές θάλασσες και τα κρυμμένα βουνά κάτω από την επιφάνεια του νερού. «Tις ιδέες μου όλες ενησιώτισα», συλλαβίζει ο Ελύτης στον 13ο Ψαλμό των Παθών του «Άξιον Eστί» και συνεχίζει να ψέλνει στο «Δοξαστικόν».
